Кичәлин төр: Арслңгин Apr Улан Хоңһр Apr Манзин Буурлта Ээх Догшн Маңна хаанла бәәр бәрлдгсн бөлг.

Кичәлин күсл:

1) Белгин учр-утхла таблицар, адаптированы текстәр дамҗулад таньлдулх.

2) Хоңһр - хамгин зөргтә Бумбин орндан дурта баатр бәәсинь медүләд, төрскнч, Төрскндән дурта сурһульчнр өскх.

3) Арг Улан Хоңһрин дүр Җаңһрин баатрмудла әдл зөргтә, ухата, хальмг келндән дурта болтн гиҗ даскх, ни-негн бәәлһнә сурһмҗ; өглһн.

Кичәлин дөнцлмүд: «Жаңһр» - дегтр, В.А.Фаворскин зурсн зургуд, таблицс, стенд.

Кичәлин йовуд

«Залуһин зөргәс

үүл бүтдг»

(Хальмг үлгүр)

1. Кичәлин эпиграф (хальмг үлгүр) девтртән бичәд, чинринь цәәлһх.
2. Багшин үг. Эндр мадн Хоңһрин туск бөлглә таньлдхвидн. Хоңһр - зөргтә, Бумбин орндан дурта баатр. «Жаңһрин» цуг наадк баатрмудас Хоңһр эврәннь зөргәр йилһрнә. «Далн хаани нутг даңгар орулҗ өгсн» - гиҗ «Жаңһрт» келгднә. Эндр мадн Хоңһр яһж; Әәх Догшн Маңна хаанла бәәр бәрлденә тускар келхвидн.

Сурврмуд:

- В.А. Фаворскин тускар келтн.

- Җаңһрин орн-нутг ямаран нертә?

- Кедү баатрмуд Бумбин орнд бәәнә?

- Бумбин орн нутгин тускар яһҗ келгднә?

- Баатрмудин магтал келтн.

1. Угллин кедлмш.

үрә цагт - hypвн наста мөрн

нәгр алтн ширә - золотой трон

эсрң үр cap - ирх сарин (үр сарин)

җодвин цаасн - листами бумаги молитвенника

тарха му - плешивый, шелудивый

аху кехшив - кергтән, төртән авхшив

хашр мөңгн - серебряный

оһтр улан - красный

2. Таблицәр дамҗулад, бөлгин учр - утхла ахрар таньлдулх. (Таблицс сурһульчнрин ширә деер тәвх).

Таблицәр цәәлһснә хөөн давтад, батллһна көдлмш кех. Таблиц умшдг даслһн.

4. Адаптированң текстлә таньлдлһн. Текст умшлһн. Ширә деер сурһульчнрт текст бәәнә.

1) Жаңһрахн долан дуңһра куцәд суусн цагт Нәрн Улан гидг баатр ирнә. Тер баатр Әәх Догшн Маңна хаана элч, Нәрхн зеерд мөрәр ирәд, Жаңһрин баатрмуд дунд ирҗ суув. Нәрн Улан босад, эзн богд Жаңһрт келнә: «Мана арг Манзин Буурлта Әәх Догшн Маңна хан иим зәрлг илгәв: «Арнзл Зеердән, Ah Шавдлан, Орчлңгин Сәәхн Миңгиянан, Санлын Буурл Һалзнан болн Арслңгин Apr Улан Хоңһртан өгтн. Эс өгдг юмн болхла, эсрң үр сарин нәәмн шинәс давулдг болхла, арвн һурвн бум цергәр ирәд, Бумбин оричн диилнәв». Эзн богд Жаңһр Күңкән Алтн Чееҗәс сурна: «Өгхлә, яһна гилт, өгл уга бәәхлә, яһна гилт?» К.Алтн Чееҗ иим хәрү өгнә: «Тана эцк хөртәдән, хар мөрнь долатад, Apr Манзин Буурл үрә цагт, Әәх Догшн Маңна хаанла бәәр бәрлдсн билә. Тана эцк Үзң алдр хан һурвн зун шав авад, әрә әмтә һарла, Хар мөрнь әрә хатрлта һарла. Үзң алдр хан танас хойр холван үлү армч билә. Әәх Догшн Маңна хан тана эцкәс арһта һарла, мөрнь бас

әрә тавллһта һарла. Та ода чаднуйт, аль угайт  гиҗ саннав».

Тер цагт А.А.У. Хоңһр босад келв:

«Хәр һазрт оч

Арһсн, түләнә күн болҗ  заргдхин ормд

Әгр Хар булгин көвәд

Ааһ цусан асхлцнав» - гив.

2) Җаңһр Нәрн Уланд келв: «Сурулсинь өгнәв. Ah Шавдл хатиг, Миңгияниг, Буурл һалзниг болн Арнзл Зеердиг йовулнав, зуг Хоңһриг йовулҗ болш уга, эврән бийнь ирәд автха». Нәрн Улан зөвән авад хәрв. Арднь Җаңhp баатрмудт келнә: «Хоңһриг бәрәд күлтн!». Зуг Санл күлцхәр седҗәхш: «Мадн арвн хойр баатрмуд нег-негндән әмән негдулҗ андһар өгләвидн. Хоңһриг бәрхлә, муурад ирхләрн, Хоңһр мадниг дуудх, тер цагт  өгсн андһаран бидн санад, өөрән бәәсн баатрмудыг авад шивхүвидн».

Санл Apг Улан Хоңһриг орһдулд hap гив. Хоңһр Оцл Көк һалзнан мордад йовв.

Миңгиян Арнзл Зеердиг, Буурл Һалзниг көтләд һарв. Хаалһдан эн Хоңһрла харһна. Xoңhp Арнзл Зеердиг сурна. «Би Әәх Догшн Маңна хаанла бәәр болад медлцсүв» - гинә. Миңгиян «Зеердән өгн гихлә, алдр Жаңһрин зәрлг яахв, өгл уга бән гихнь, үүнә уульн дуудад эрсиг яахв» - гиҗ санад, долан хонгт Хоңһриг ардан дахулна.

Миңгиян Арнзл Зеердиг Хоңһрт өгв. Хоңһр күлг деерән сууһад, Шилтә уул тал довтлв. Тенд эн баатр Әәх Догшн Маңна хаана дөчн хойр бум церг аашхинь үзв.

3) Арнзл Зеердән шaph дааһнд хүврәһәд, бийнь му тарха көвүнд хүврәд, баатрмудын келсинь соңсв. Тер баатрмуд Шикр далан көвәд бәәсн Ширкгин нутг, Киитн Хар теңгсин көвәд бәәсн Гүзән Гүмбин нутг, Хоңһрин нутг дәәлхәр күүндҗ йовна. Xoңhp теднә күүндә соңсчкад, ик гидгәр уурлв, арань тачкнад, арвн хурһнь альхн талнь атхлдад, әәв балтан haphҗ авад, хортна баатрмудур дәврв. Тугчиг цокҗ унһаһад, тугинь булаҗ авад, Мөңгн Цаһан уулур һарад зулв. Шовт Хар баатр әәв балтарн Хоңһриг ардаснь күцәд цокв. Хоңһр Миңгиянд ирәд, ohтp улан тугиг  Җаңһрт белг күрг гиһәд, хәру бәрлдәнд орв. Шовт Хар баатриг мөрнәснь унһаһад, эмәләснь шувтлад, уулын ора деер хайв. Нәрн Улан гидг баатриг мөрн деернь цокад, мөриннь дел тевруләд йовулв.

Миңгиян ohтp улан тугиг Җаңһрт авч ирҗ бәрүлв. Җаңһр баатрмудтаһан Хоңһртан нөкд болхар мордв. Җаңһр Арнзл Зеердин эцк Нәрхн Зеердиг унад, 6012 баатрмудан дахулад һарв. Хоңһр тер кемлә Әәх Догшн Маңна хаанла бәәр болхар шиидв. Хоңһр әәв балтарн Маңна хааг цокв, зуг тер хан көндрл уга бәәв. Хоңһр әәв балтан ээмдҗ; авад, Мөңгн уул темцәд зулв. Маңна баатр Хоңһрин ардаснь көк кивр саадгарн хаһад, һол нурһнднь тусв. Хоңһр ухан - сегәһән алдад, уулын ора деер киисв.

Җаңһр баатрмудтаһан шаргад күрәд ирв. Күнд һарта Савр Җаңһрас Маңна хаанд hap күрх зөв сурв. Кунд Һарта Савр Күүкн Күрл һалзнарн Әәх Догшн Маңна хаанур өөрдв. Әәв балтарн цокснд Маңна хан сүртән авсн уга. К. Һ.Савр әәв балтан хамхлв. Догшн Маңна хан К. Һ.Савриг амн нурһарнь цокад, әрә әмтә тәвв.

Бульңһрин көвүн Догшн Хар Санл Җаңһрас зөв сурв. Әвтә Буурларн дәврв. Шар цоохр арман бел кеһәд, Маңна хааг хав. Армнь хәврһднь хатхгдв. Тер кемлә Җаңһр баатрмудтаһан Хоңһр Савр хойран босхҗ авв. Саадгин сум һол махнаснь татч авв.

Эзн Җаңһр Әәх Догшн Маңна хаанла бәрлдх болв. Баатрмуднь ура дуудлҗ хәәкрв. Җаңһр арман белдәд, Әәх Догшн Маңна хааг алдл уга хаһад армдв. Зуг арм xyhpв. Терүгинь Хоңһр үзәд маңһс дууһар хәәкрв, цуг наадк баатрмудтаһан арвн һурвулн болад, хортиг хорав. Әәх Догшн Маңна хан диилгдв. Миңһн нег җилд Җаңһрин оруд нутг болв. Җаңһр баатрмудтаһан Бумбин орндан ирәд, долан хонгин туршарт байр - бахмҗ болв. Зөргтә Хоңһран гиичлүлв. Байрта җирһләр  җирһв.

4. Кичәлин ашлвр.

Текст умшна хөөнә сурһульчнр амн үгәр келх.

Эн бөлгт Хоңһр – һол дүр.

Хоңһр – хальмг улсин хәәртә баатр. Алдр Төрскән харсгч дәәнд орлцсн цергчнрин дуулна  үгмүд:

Хоңһрин ачнр, уралан!

Хүрүләд чашкарин чавчий!

Хортын хогинь таслҗ,

Холванднь өшәһән авий!

Хоңһр хальмг әмтнд оньдин дөрвн цагт үлгүр-үзүмҗ болна.

Зөргин тускар иигҗ дуулгдна:

         Зөргтә күн нег үкдг,

         Зөрг угань – зу үкдг

         Зөрсн үүл танин төлә

         Залу ахнр уралан!

5. Г/д таблицсар көдлх, текст умшх, әңглх, әцг болһнд нер өгх.